Zbigniew Wójcik

1922–2014

Zbigniew Wójcik urodził się w Warszawie 29 października 1922 r. Jego rodzicami byli Stanisława Cyranowska (1899–1977) i Walenty Wójcik (1893–1940). Wychowywany był w rodzinie o tradycjach patriotycznych, ojciec Profesora był chorążym, odpowiedzialnym za bezpośrednie bezpieczeństwo Józefa Piłsudskiego.

Profesor Wójcik był od małego zafascynowany marszałkiem, którego przez całe życie wspominać będzie zawsze z ogromną czcią, należną wielkim bohaterom narodowym. W czasach narodzin „Solidarności”, a także w stanie wojennym Profesor prowadził spotkania naukowe i popularnonaukowe na temat „białych plam” w historii okresu nowożytnego, a także interesujące wykłady poświęcone pamięci Józefa Piłsudskiego.

Obok Józefa Piłsudskiego drugą „ukochaną” postacią historyczną był niewątpliwie król Jan III Sobieski, któremu poświęcił wspaniałą książkę w serii Biografie Sławnych Ludzi PIW-u.

Początki edukacji Profesora Wójcika związane były najpierw z Przedszkolem i Szkołą Rodziny Wojskowej w Belwederze, do której uczęszczały dzieci polityków i współpracowników Piłsudskiego. We wrześniu 1928 r. Zbigniew Wójcik poszedł do Szkoły Rodziny Wojskowej nr 6 mieszczącej się w dawnej podchorążówce przy Al. Ujazdowskich. Po ukończeniu szkoły powszechnej kontynuował naukę w roku 1934 w męskim Gimnazjum i Liceum im. Króla Stefana Batorego. Uczęszczał do klasy „b” o profilu matematyczno-fizycznym z językiem francuskim. Wśród kolegów Profesora było wiele osób znanych później jako bohaterowie podziemnego harcerstwa, poeta Krzysztof Kamil Baczyński, Tadeusz Zawadzki „Zośka”, Jan Bytnar „Rudy” i Aleksy Dawidowski „Alek”.

Po ukończeniu szkoły Profesor Zbigniew Wójcik dostał się do dwuletniego Liceum im. Króla Stefana Batorego, ale z powodu wojny nie mógł go ukończyć w normalnym trybie nauczania.

W czasie okupacji w ramach tajnego nauczania otrzymał Zbigniew Wójcik świadectwo maturalne i rozpoczął studia historyczne na tajnym Uniwersytecie Warszawskim. Należał do AK (Zgrupowanie „Lombard”). W latach 1944–1947 studiował na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim i Uniwersytecie Warszawskim. Uczęszczał na seminaria z historii Ukrainy i historii Polski prowadzone przez znakomitych profesorów Władysława Tomkiewicza (1899–1982) i Janusza Wolińskiego (1894–1970). Magisterium otrzymał na podstawie pracy „Polityka Rudolfa II wobec Kozaczyzny 1594–1595”, napisanej pod kierunkiem prof. Tomkiewicza.

W 1950 r. uzyskał stopień doktora na podstawie dysertacji Ukraina w latach 1660–1663. Promotorem był także prof. Tomkiewicz. W latach 1947–1948 pracował w oddziale Muzeum Narodowego w Nieborowie, gdzie uporządkował i skatalogował tamtejszą bibliotekę. W latach 1948–1961 pracował w Archiwum Głównym Akt Dawnych, potem w Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych. W 1959 r. opublikował książkę Traktat andruszowski 1667 roku i jego geneza, na podstawie której habilitował się na UW. Od 1959 r. do połowy lat 90. Profesor Zbigniew Wójcik pracował w Instytucie Historii PAN7. W początkach lat 80. w ówczesnych warunkach politycznych odmówił przyjęcia nagrody państwowej, za co był represjonowany. Nie pozwolono Mu na wyjazd do Wiednia na międzynarodową konferencję w związku z obchodami trzechsetlecia odsieczy wiedeńskiej. Za książkę Jan Sobieski 1629–1696 (Warszawa 1983, 2. wyd. 1994) został nagrodzony przez Fundację Alfreda Jurzykowskiego. Był członkiem Ukrainian Academy of Arts and Sciences (USA) i Instytutu Józefa Piłsudskiego w Nowym Jorku. Odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Polonia Restituta (1991) oraz Londyńskim Krzyżem AK.

Wraz z powstaniem „Solidarności” włączył się całym sercem, tak jak zdrowie Mu pozwalało, w działalność ruchu. Prowadził wiele ciekawych wykładów na temat życia i działalności Marszałka Piłsudskiego, czasów I Rzeczypospolitej, na temat „białych plam” w historii, do których zaliczał między innymi stosunki polsko-ukraińskie nie dość dobrze wykładane w PRL.

Badania naukowe Profesora koncentrowały się na historii powszechnej XVI–XVIII w., a przede wszystkim na historii stosunków międzynarodowych w Europie Środkowo-Wschodniej, stosunków polsko-ukraińskich, polsko-rosyjskich i polsko-tatarskich. Bogaty dorobek naukowy Profesora dokumentują dwie poświęcone Mu księgi jubileuszowe Między Wschodem a Zachodem. Rzeczpospolita XVI–XVIII w. oraz specjalny numer „Kwartalnika Historycznego” z roku 2002 (nr 3).

Od samego początku drogi naukowej Profesora Wójcika widoczne były Jego zainteresowania kwestiami polsko-ukraińskimi. Słynna książka Dzikie Pola w ogniu. O Kozaczyźnie w dawnej Rzeczypospolitej Jego pióra wywołała ogromną dyskusję w Polsce. Pierwsze jej wydanie miało miejsce w 1960 r., a więc świeże jeszcze były w pamięci tragiczne i bolesne wydarzenia okrutnych zbrodni popełnianych na Wołyniu na ludności polskiej, a także tzw. akcja Wisła. Profesor Wójcik był pierwszym po wojnie historykiem polskim, który w swej książce poświęconej dziejom Kozaczyzny, opublikowanej na tzw. fali odwilży, ukazał na szerokim tle genezę i rolę Kozaczyzny w dziejach Polski i Ukrainy. Książka ta wznawiana później kilkakrotnie, burzyła jeden z mitów o wyłącznie pozytywnej roli Polski na Ukrainie w okresie potęgi Rzeczypospolitej. Przeciwstawiała się także innemu mitowi traktującemu o tym, że za złe stosunki polsko-ukraińskie w najnowszych i starszych czasach odpowiadała jedynie strona ukraińska.

Jako Autor jednego z najbardziej pasjonujących podręczników z historii powszechnej wieku XVI–XVII ukazał na szerokim tle polityki europejskiej przetasowanie owych sił w połowie XVII w., w wyniku czego na pierwszy plan wysunęły się takie nowe potęgi, jak Rosja, obok niej Brandenburgia-Prusy oraz w nieco mniejszym wówczas stopniu – Austria. Te trzy mocarstwa budowały swe potęgi w wieku późniejszym, proces jednak zapoczątkował wiek XVII. W tymże stuleciu bezpowrotnie straciły na znaczeniu na arenie międzynarodowej wraz z Rzecząpospolitą także Szwecja, Turcja i wraz z tym ostatnim państwem też Krym (Historia powszechna. Wiek XVI–XVII, wyd. 9, Warszawa 2001).

W bibliografii prac Profesora uwidacznia się stałe zainteresowanie sprawami polsko-ukraińskimi, można prześledzić na przykład biografie i hasła Jego pióra zawarte w „Polskim Słowniku Biograficznym” czy Wielkiej encyklopedii powszechnej: Perejasław, Perejasławska Rada, Kozacy, Kozackie powstanie, Kosiński Krzysztof i inne.

Profesorowi Wójcikowi zawdzięczamy również piękną książkę w polskiej wersji językowej, Eryka Lassoty i Wilhelma Beauplana opisy Ukrainy, która ukazała się drukiem w 1972 r. w tłumaczeniu Zofii Stasiewskiej i Stefana Mellera z komentarzami i obszernym wstępem Profesora Zbigniewa Wójcika.

Znając świetnie stosunki dyplomatyczne czasów Władysława IV, Jana Kazimierza czy swego ulubionego króla Jana III Sobieskiego, zawsze podkreślał wagę i znaczenie Kozaczyzny w układach dyplomatycznych. Stąd wynikało Jego zainteresowanie takimi problemami, jak kancelaria hetmańska i okres samodzielnej polityki Kozaczyzny w dobie jej wielu sojuszy, ze Szwecją czy Siedmiogrodem, starania o wprzęgnięcie Kozaczyzny do walki z półksiężycem takich potęg ówczesnych, jak Stolica Apostolska czy Republika Wenecji.

Profesor Zbigniew Wójcik zmarł 22 marca 2014 r. Spoczął na Cmentarzu Powązkowskim w grobie rodzinnym.

 

Powyższy tekst jest skróconą wersją wspomnienia autorstwa prof. dr hab. Teresy Chynczewskiej-Hennel, która pierwotnie ukazała się w „Kwartalniku Historycznym”, R. 121, z. 4, 2014, s. 955–960. Jest ona dostępna on-line w otwartym dostępie w Repozytorium Cyfrowym Instytutów Naukowych (RCIN) pod linkiem: http://rcin.org.pl/publication/72290.

O Profesorze Zbigniewie Wójciku można także przeczytać we wspomnieniu autorstwa Michała Kozłowskiego, pt. Pro memoria – dwóch badaczy dziejów Europy Wschodniej: Władysław Andrzej Serczyk (23 VII 1935 – 5 I 2014) i Zbigniew Wójcik (29 X 1922 – 22 III 2014), zamieszczonego w „Studiach z Dziejów Rosji i Europy Środkowo-Wschodniej” 50, z. 1, s. 233–240.

 

Wybrana literatura:

Bibliografia prac Zbigniewa Wójcika od 1993 roku, zestawiła T. Chynczewska-Hennel, „Kwartalnik Historyczny” 109, z. 3, 2002, s. 9–12.

Chynczewska-Hennel T., Polska–Ukraina XVII wieku w twórczości Profesora Zbigniewa Wójcika, „Warszawskie Zeszyty Ukrainoznawcze” 21–22, 2006, s. 67–71.

Między Wschodem a Zachodem. Rzeczpospolita XVI–XVIII w. Studia ofiarowane Zbigniewowi Wójcikowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, red. T. Chynczewska-Hennel et al., Warszawa 1993, s. nlb.

Nade wszystko niezależność. Z prof. drem Zbigniew Wójcikiem, historykiem z Instytutu Historii PAN ‒ rozm. Magdalena Bajer, „Tygodnik Powszechny” 37, nr 38, 1983, s. 1, 7.

Wójcik Z., Nikt nas nie zmusza do pisania nieprawdy. Etyka mojego zawodu, rozmowę przeprowadził Jan Skórzyński, „Przegląd Katolicki” 72, nr 3, 1984, s. 5