Stanisława Sławomira Lewandowska

1924–2009

Stanisława Sławomira Lewandowska, z domu Grzybowska, urodziła się w Wilnie 9 czerwca 1924 r. w rodzinie wojskowej. W okresie okupacji rodzina, zmuszona do opuszczenia Kresów, znalazła się w Warszawie. Tu S. Lewandowska w 1943 r., w warunkach konspiracyjnych, ukończyła tajne Liceum im. Klementyny z Tańskich Hoffmanowej. W tym też czasie wstąpiła do Armii Krajowej (pod pseudonimem „Sława”), a w 1944 r. wzięła udział w Powstaniu Warszawskim. Po okresie niewoli powróciła do kraju i w 1946 r. rozpoczęła studia historyczne na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Warszawskiego. Uczestniczyła w seminarium prof. Mariana Małowista. Pod jego kierunkiem w 1950 r. obroniła pracę magisterską na temat walk klasowych w miastach hanzcatyckich, porównując je z miastami włoskimi, co przyniosło jej stopień magistra filozofii w zakresie historii. Jeszcze w trakcie studiów, w 1948 r., podjęła pracę zawodową w Ministerstwie Oświaty, gdzie pracowała w Departamencie Szkół Wyższych i Nauki, a po przekształceniu resortu – w Ministerstwie Szkolnictwa Wyższego (pod koniec jako starszy radca). W 1954 r. przeszła do pracy w Państwowym Wydawnictwie Naukowym, do redakcji „Kwartalnika Historycznego”, gdzie pracowała do 1968 r., początkowo jako redaktor działu, a następnie sekretarz redakcji. Już w tym okresie związała się bliską współpracą z Zakładem Historii Polski w II Wojnie Światowej Instytutu Historii PAN. Między innymi uczestniczyła od 1955 r. jako redaktor odpowiedzialny w redagowaniu wydawnictw seryjnych IH PAN „Najnowsze Dzieje Polski”, „Materiały i Studia z okresu 1914–1939” oraz „Polska Ludowa. Studia i Materiały”. Po ich przekształceniu w „Dzieje Najnowsze” była redaktorem prowadzącym nowy kwartalnik.

W 1968 r. Stanisława Lewandowska została zatrudniona w Zakładzie Historii Polski w II Wojnie Światowej Instytutu Historii PAN, początkowo jako starszy asystent. Trzy lata później obroniła napisaną pod kierunkiem prof. Czesława Madajczyka rozprawę doktorską „Okupacja i ruch oporu na Podlasiu w latach II wojny światowej” (wyd. Ruch oporu na Podlasiu: 1939–1944, Warszawa 1976; wyd. 2: Warszawa 1982). W 1979 r. otrzymała stopień naukowy doktora habilitowanego nauk historycznych w zakresie historii najnowszej na podstawie rozprawy „Polska prasa konspiracyjna 1939–1945”. Wraz z kolejnymi osiągnięciami naukowymi awansowała w hierarchii Instytutu Historii PAN – na docenta (1981–1987), profesora nadzwyczajnego (1987–1993), wreszcie profesora zwyczajnego (1993–1994). Z końcem 1994 r. – po 45 latach pracy – przeszła na emeryturę.

Tematyka prac Prof. S. Lewandowskiej dotyczyła głównie, tak bliskiej Jej doświadczeniom życiowym, tematyki konspiracji w okresie okupacji lat 1939–1945. Podjęła ważne tematy z zakresu badań regionalnych. W pracach na temat konspiracji podlaskiej istotne miejsce zajęło scharakteryzowanie specyfiki regionu z punktu widzenia okupanta i postawy społeczeństwa, a także życia codziennego i aktywności niepodległościowej.

Drugim ważnym wycinkiem dorobku S. Lewandowskiej są prace nad różnymi zakresami działalności konspiracyjnej. Ważne poznawczo były badania nad zagadnieniami legalizacji. Doniosłe znaczenie miały też publikacje dotyczące prasy w warunkach okupacji. Prof. S. Lewandowska podjęła próbę ukazania całego, złożonego cyklu pracy nad wydawaniem podziemnej prasy – od redakcji, poprzez druk, aż po kolportaż (Polska konspiracyjna prasa informacyjno-polityczna 1939–1945, Warszawa 1982; Prasa okupowanej Warszawy 1939–1945, Warszawa 1992).

Już w okresie emerytury Stanisława Lewandowska rozwinęła swoje zainteresowania historią ukochanego miasta rodzinnego – Wilna. W 1997 r. opublikowała pierwszą większą pracę, stanowiącą zapis okupacyjnych dziejów miasta: Życie codzienne Wilna w latach II wojny światowej. W 2004 r. wyszła drukiem książka Losy wilnian: Zapis rzeczywistości okupacyjnej. Ludzie, fakty, wydarzenia 1939–1945, wreszcie w roku 2007 światło dzienne ujrzała monografia Wilno 1944–1945: oczekiwania i nastroje. W pracach tych podmiotem zainteresowania Autorki była – dobrze Jej znana z autopsji – wieloetniczna i wielokulturowa wileńska społeczność, tak ciężko doświadczona przez zmieniające się reżimy okupacyjne.

Prof. Stanisława Lewandowska była również edytorką cenionych wydawnictw źródłowych. Pierwszym było, wydane wespół z prof. C. Madajczykiem, wydawnictwo Hitlerowski tenor na wsi polskiej 1939–1945: zestawienie większych akcji represyjnych (Warszawa 1965). Ponadto w obszernym dorobku S. Lewandowskiej znajdują się prace warsztatowe, redagowane przez nią publikacje na temat Powstania Warszawskiego, liczne artykuły, rozprawy oraz wiele recenzji. Była też autorką licznych pozycji popularnonaukowych, drukowanych m.in. w czasopismach: „Mówią wieki”, „Odra” czy „Nowe Książki”. Przez wiele lat wchodziła w skład Komisji Historii Prasy i Komisji Historii II Wojny Światowej Komitetu Nauk Historycznych PAN.

Prof. Stanisława Sławomira Lewandowska zmarła w południe 2 marca, w wieku 84 lat.

 

Powyższy tekst jest skróconą wersją Odeszła Prof. dr hab. Stanisława Sławomira Lewandowska, autorstwa dr. hab. Tadeusza Kondrackiego, która pierwotnie ukazała się w „Dziejach Najnowszych”, R. XLI, z. 2, 2009, s. 269–272. Jest ona dostępna on-line w dostępie otwartym w Repozytorium Cyfrowym Instytutów Naukowych (RCIN) pod linkiem: http://rcin.org.pl/publication/13485.