Stanisław Trawkowski

1920–2008

Urodził się 9 października 1920 r. w Łodzi, gdzie ukończył szkołę średnią. W początku okupacji niemieckiej nie uniknął przesiedlenia na teren Generalnego Gubernatorstwa; wówczas ze swymi najbliższymi zamieszkał w Warszawie. W warunkach okupacji dwukrotnie podejmował studia na tajnych wyższych uczelniach. Jego udziałem było stałe zagrożenie wynikające z działalności konspiracyjnej, nie uniknął wywózki na roboty do Niemiec, przeżył dramatyczne miesiące Powstania i przejścia przez selekcję w obozie w Pruszkowie.

Po zakończeniu wojny podjął studia historyczne na Uniwersytecie Warszawskim i ukończył je w 1950 r. Jako młody historyk mediewista znalazł zatrudnienie w instytucjach ważnych dla życia naukowego tamtych lat: Instytucie Urbanistyki i Architektury (stąd Jego najwcześniejsze prace dotyczyły tak właśnie ukierunkowanej problematyki historycznej), a następnie, przejściowo, w Kierownictwie Badań nad Początkami Państwa Polskiego, w którym pełnił funkcję sekretarza.

Dłuższy związek Stanisława Trawkowskiego z Instytutem Historii Kultury Materialnej PAN (1954–1961) skierował Jego zainteresowania naukowe ku dziejom osadnictwa oraz ku wybranym problemom historii kultury materialnej i historii gospodarczej. W tym czasie powstały dwie Jego większe prace: monografia poświęcona gospodarce cysterskiej na Śląsku w XIII r. (stanowiąca podstawę doktoratu) oraz zarys przeznaczony dla szerszego grona odbiorców Jak powstawała Polska, później wielokrotnie wznawiany.

Przejście Stanisława Trawkowskiego do Instytutu Historii PAN zapoczątkowało trzydziestoletni z nim związek (1961–1990), trwały i silny, wyrażający się zarówno w kierunkach badań naukowych godzących własne zainteresowania z planami badawczymi Instytutu, jak i w aktywności naukowo-organizacyjnej na jego terenie i wreszcie w dostrzegalnym przez innych poczuciu przynależności do tej placówki naukowej. W pierwszych latach pracy w Instytucie Historii powstała jedna z najważniejszych Jego prac monograficznych, poświęcona narodzinom i wczesnym dziejom wspólnoty premonstrateńskiej (Warszawa 1964), przyjęta jako podstawa habilitacji. Książka swym tytułem Między herezją a ortodoksją nawiązywała do niewiele wcześniej wydanej monografii Tadeusza Manteuffla Narodziny herezji. Trawkowski na przykładzie wczesnych losów wybranej wspólnoty zakonnej rozwinął bliską obu badaczom myśl o relatywności pojęcia herezji, za którą mogły zostać uznane określone postawy i idee zależnie nie tyle (czy raczej nie tylko) od ich treści, ile przede wszystkim od czasu i warunków ich głoszenia i praktykowania.

Stanisław Trawkowski chętnie wracał do zawsze interesującej Go problematyki osadnictwa średniowiecznego oraz kolonizacji niemieckiej na ziemiach polskich w XII–XIII w. Podejmował liczne zagadnienia z zakresu politycznych dziejów monarchii pierwszych Piastów, relacji monarchia – Kościół, historii instytucji kościelnych (m.in. dziejów klasztorów śląskich). Był wielce kompetentnym znawcą dziejów Zakonu Krzyżackiego nad Bałtykiem, uczestnicząc w międzynarodowych debatach na powyższy temat.

W latach sześćdziesiątych Stanisław Trawkowski włączył się w prace zespołu przygotowującego z inicjatywy Tadeusza Manteuffla syntetyczny zarys dziejów kultury Polski średniowiecznej. Jego udział w tym przedsięwzięciu zaowocował po latach rozdziałami poświęconymi kulturze bytowej, stanowiącymi ważną i znaczną część tomu Kultury Polski średniowiecznej X–XIII w. pod red. Jerzego Dowiata (Warszawa 1985). W odróżnieniu od tradycyjnych ujęć historii kultury materialnej głównym przedmiotem rozważań Stanisława Trawkowskiego stała się działalność zbiorowości ludzkich wokół zabezpieczenia ich bytu, a dopiero na dalszym planie opis ich wytworów.

Stanisław Trawkowski, po mistrzowsku badając dzieje zbiorowości ludzkich (warstw i grup społecznych, elit politycznych, wspólnot różnego typu), z nie mniejszą umiejętnością uprawiał biografistykę. Za wzorowe można uważać hasła osobowe Jego pióra przeznaczone do wydawnictw encyklopedycznych z Polskim Słownikiem Biograficznym na czele.

Starsze i nowsze teksty pióra Stanisława Trawkowskiego, niewątpliwie należące do najlepszych, znalazły się w przygotowanym przezeń wyborze studiów opublikowanym przez Instytut Historii PAN (Opuscula medievistica. Studia nad historią społeczną Polski wczesnopiastowskiej, Warszawa 2005).

Z zaangażowaniem uczestniczył w kolejnych zjazdach historyków polskich oraz w konferencjach i sympozjach mediewistycznych w kraju i za granicą.

Chętnie podejmował różne obowiązki naukowo-organizacyjne, głównie na forum Instytutu Historii PAN. Po śmierci Tadeusza Manteuffla objął po nim kierowanie Pracownią Historii Kultury Średniowiecznej (1971–1975). Z nie mniejsza odpowiedzialnością i zaangażowaniem kierował później pracami Zakładu Atlasu Historycznego Ziem Polskich. W trakcie dwóch kadencji pełnił funkcję zastępcy dyrektora Instytutu Historii w trudnych latach 1983–1990. Był wieloletnim członkiem Rady Naukowej Instytutu Historii, z powodzeniem przewodnicząc jej w latach 1996–1998. Na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych był członkiem redakcji „Kwartalnika Historycznego”. Wśród funkcji pełnionych przezeń poza Instytutem Historii PAN należy wymienić wiceprzewodniczenie Radzie Naukowej Żydowskiego Instytutu Historycznego.

Stanisław Trawkowski w środowisku historyków polskich (nie tylko mediewistów) cieszył się autorytetem i powszechnym uznaniem. Wymownym tego wyrazem było trzykrotne dedykowaniu mu zbiorów prac z okazji kolejnych jubileuszów. Wśród współautorów tych publikacji znaleźli się niemal wszyscy najwybitniejsi polscy znawcy wiedzy o przeszłości. Wyrazem oficjalnego uznania zasług Stanisława Trawkowskiego było odznaczenie Go Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (1999).

Zmarł 24 listopada 2008 r.

 

Powyższy tekst jest skróconą wersją wspomnienia, autorstwa prof. dr. hab. Stanisława Byliny, która pierwotnie ukazała się w „Kwartalniku Historycznym”, R. 116, z. 3, 2009, s. 204–206. Jest ona dostępna on-line w otwartym dostępie w Repozytorium Cyfrowym Instytutów Naukowych (RCIN) pod linkiem: http://rcin.org.pl/publication/20737.

Więcej także we wspomnieniu prof. dr hab. Haliny Manikowskiej, zamieszczonego w „Rocznikach z Dziejów Gospodarczych” 70, 2010, s. 7–10.