Janusz Kurtyka

1960–2010

Urodził się 13 sierpnia 1960 r. w Krakowie, ale Jego rodzina po mieczu pochodziła z Radłowa (pod Tarnowem). Ojciec Janusza, Stanisław Kurtyka, przybył do Krakowa na studia na Akademii Górniczo-Hutniczej i ostatecznie osiadł w tym mieście. Zmarł wcześnie, w 1967 r.

Janusz uczęszczał w Krakowie do szkoły podstawowej, a potem Liceum Ogólnokształcącego im. Jana Kochanowskiego. W liceum uczył się w klasie o profilu matematyczno-fizycznym i przez nauczycieli tych przedmiotów uważany był za wybitnie uzdolnionego, ale zarazem dwukrotnie docierał do centralnego finału Olimpiady Historycznej (1978, 1979). W 1979 r. podjął studia historyczne na Uniwersytecie Jagiellońskim.

Od pierwszego roku studiów brał czynny udział w życiu studenckiego Koła Naukowego, w którym z czasem został wiceprezesem i założycielem „Studenckich Zeszytów Naukowych”. Uczestniczył w strajku studenckim w początkach 1981 r., zakładał i organizował Niezależne Zrzeszenie Studentów, po 13 grudnia 1981 r. zaś zaangażował się w działalność podziemną, zostając m.in. wykładowcą „Wolnego Uniwersytetu” i publikując w drugoobiegowych wydawnictwach. W 1982 r. Janusz Kurtyka debiutował na łamach „Studenckich Zeszytów Naukowych” obszernym artykułem o Związkach ziemi przemyskiej z Krakowem w wiekach średnich. Wybrał mediewistyczne seminarium Zbigniewa Perzanowskiego i to pod jego kierunkiem napisał pracę magisterską poświęconą „Morawickiej linii Toporczyków w XIII–XV wieku”, obronioną w 1983 r. Temat mieścił się w ożywiających się wtedy w naszej historiografii zainteresowaniach genealogią oraz historią elit społecznych i politycznych. Jeszcze jako student Kurtyka jeździł na słynne sympozja genealogiczne, organizowane w Golubiu-Dobrzyniu przez krąg badaczy skupionych wokół Janusza Bieniaka.

Z racji swych badań zetknął się z krakowską pracownią Słownika historyczno-geograficznego ziem polskich w średniowieczu Instytutu Historii PAN. Dzięki rekomendacji Jerzego Wiśniewskiego, kierownika Słownika, dostał się na studium doktoranckie w Instytucie. W styczniu 1985 r. Janusz Kurtyka został pracownikiem Instytutu Historii PAN, z którym formalnie związany pozostawał aż do śmierci.

Praca w Słowniku historyczno-geograficznym była bardzo ważnym etapem w naukowym życiu Janusza Kurtyki. Wniósł autorski udział do siedmiu kolejnych zeszytów Słownika historyczno-geograficznego województwa krakowskiego, napisał do nich setkę haseł.

Pod kierunkiem profesora Antoniego Gąsiorowskiego przygotowywał dysertację doktorską na temat Tęczyńskich, ukończoną ostatecznie i obronioną w 1995 r. w Instytucie Historii PAN. Praca wydana wkrótce drukiem (Tęczyńcy. Studium z dziejów polskiej elity możnowładczej w średniowieczu, Kraków 1997) imponuje szerokością ujęcia. Obejmowała czasy od XI do XV w., a dotyczyła dziejów rodziny należącej przez całe średniowiecze do szczytów elity społecznej i politycznej Polski. Praca przyniosła autorowi nagrodę im. Adama Heymowskiego, przyznaną przez Polskie Towarzystwo Heraldyczne, oraz II nagrodę w Konkursie im. Klemensa Szaniawskiego, organizowanym przez Towarzystwo Popierania i Krzewienia Nauk w Warszawie. Jako rozwinięcie i kontynuacja Tęczyńskich pomyślana była kolejna książka Latyfundium tęczyńskie. Dobra i właściciele (XIV–XVII wieku) (Kraków 1999). Na jej podstawie Janusz Kurtyka habilitował się na Uniwersytecie Jagiellońskim w 2000 r.

Obie książki o Tęczyńskich i ich majętnościach wyznaczały główny nurt badawczych zainteresowań Janusza Kurtyki. Pisał też sporo biogramów dla PSB, wśród których zwraca uwagę ten poświęcony wojewodzie Sieciechowi z czasów Władysława Hermana. Wciągnięty przez A. Gąsiorowskiego do prac nad spisami urzędników staropolskich uczestniczył w przygotowaniu tomów poświęconych Małopolsce średniowiecznej oraz Podolu. Zajmował się również badaniami nad strukturą i funkcjonowaniem urzędów. Szczególnie ważne były także artykuły podsumowujące badania nad polskim możnowładztwem średniowiecznym i wczesnonowożytnym oraz na temat klientaryzmu.

Badania osadnicze prowadzone w Słowniku historyczno-geograficznym w połączeniu z dawnymi zainteresowaniami pograniczem polsko-ruskim pchnęły Janusza Kurtykę ku sprawom wschodnim. Angażował się w wielkie dzieło inwentaryzacji ksiąg sądowych z okresu dawnej Rzeczypospolitej przechowywanych w archiwach ukraińskich, owych „zapomnianych pomników cywilizacji europejskiej”. Wspierał myśl powołania Stacji Naukowej PAN w Kijowie. Ulubionym obszarem badań Janusza Kurtyki stało się Podole, w którym dostrzegł znakomity przykład „płynnego pogranicza” i miejsce „skrzyżowania kultur”. Podolu poświęcił szereg studiów monograficznych, uczestniczył w opracowaniu spisu tamtejszych urzędników, a samodzielnie przygotowywał repertorium źródeł do dziejów tej ziemi. Celem miała być obszerna monografia historii Podola w czasach jagiellońskich, a więc nie tylko w sztywno pojmowanym średniowieczu. Janusz Kurtyka zaczął też prace nad Słownikiem historyczno-geograficznym Podola, stworzył nawet kartotekę miejscowości, ale dzieła tego nie ukończył.

Osobne miejsce w badaniach Janusza Kurtyki zajmowała epoka odbudowy zjednoczonego państwa w XIV w. Do problematyki tej doszedł poprzez studia nad Tęczyńskimi i urzędnikami małopolskimi. W 1999 r. zaproszono Go do wygłoszenia referatu o Polsce Kazimierza Wielkiego na międzynarodowej sesji poświęconej „rozkwitowi” monarchii środkowoeuropejskich tej epoki. Obszerne wywody z trudem mieściły się w formule referatu i ostatecznie w pełnej formie ukazały się jako osobna książka (Odrodzone Królestwo, Kraków 2001).

Od czasów studenckich zajmował się także historią najnowszą. Jeszcze w „drugim obiegu” wydał sumiennie przygotowaną biografię generała Leopolda Okulickiego, ostatniego Komendanta Głównego AK (Warszawa 1989). Zainteresowania antykomunistycznym podziemiem po 1945 r. i kontakty ze środowiskiem jego weteranów doprowadziły Go do roli współtwórcy i redaktora (od 1994 r.) „Zeszytów Historycznych WiN-u”.

W 2000 r. Janusz Kurtyka podjął pracę w powstającym wówczas Instytucie Pamięci Narodowej, w charakterze dyrektora jego Oddziału w Krakowie. W Instytucie Historii PAN wziął bezpłatny urlop. W końcu 2005 r. został prezesem IPN, gdzie rozwinął wielką aktywność badawczą i wydawniczą.

Z rąk prezydenta Lecha Kaczyńskiego odebrał w 2009 r. Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski, pośmiertnie zaś odznaczony został Krzyżem Wielkim tegoż Orderu.

10 kwietnia 2010 r. zginął w katastrofie lotniczej pod Smoleńskiem.

 

Powyższy tekst jest skróconą wersją wspomnienia, autorstwa prof. dr. hab. Tomasza Jurka, która pierwotnie ukazała się w „Kwartalniku Historyczny” 117, z. 4, 2010, s. 159–162. Jest ono dostępne on-line w Repozytorium Cyfrowym Instytutów Naukowych (RCIN) pod linkiem: http://rcin.org.pl/publication/21087.

Bibliografia prac Janusza Kurtyki zestawiona została w „Biuletynie Instytutu Pamięci Narodowej” 2010, 112–113 (nr specjalny), s. 200–208.