Kierownik: dr Anna Sala

Zespół Słownika Historyczno-Geograficznego Mazowsza i Podlasia w Średniowieczu powstawał w dwóch etapach. W 2012 r. dr Anna Salina i mgr Marta Piber-Zbieranowska utworzyły Zespół Słownika mazowieckiego, który – po dołączeniu dr. Tomasza Jaszczołta i dr. Andrzeja Buczyły – w 2015 r. został przekształcony w Zespół Słownika Mazowsza i Podlasia. Obecnie jego współpracownikiem jest mgr Michał Zbieranowski.

Pod opieką Zespołu znajduje się stworzona przez prof. Adama Wolffa i jego współpracowników: dr Annę Borkiewicz-Celińską, dr Kazimierza Pacuskiego i in. Kartoteka Słownika Historyczno-Geograficznego Mazowsza w Średniowieczu. Gromadzi ona wypisy źródłowe dotyczące wszystkich osad oraz obiektów fizjograficznych średniowiecznego Mazowsza w granicach przedrozbiorowych, tj. z województw płockiego, rawskiego i mazowieckiego. Skany poszczególnych kart umieszczane są stopniowo w Internecie w ramach Repozytorium Cyfrowego Instytutów Naukowych (www.rcin.org.pl) pod adresem http://www.rcin.org.pl/publication/8825 [dostęp 14.05.2020].

Prace nad Słownikiem Historyczno-Geograficznym Podlasia rozpoczął już w latach 60. XX w. prof. Jerzy Wiśniewski. Przedwczesna śmierć (zm. w 1983 r.) nie pozwoliła mu dokończyć planowanego zamierzenia. Prof. J. Wiśniewski zaczął tworzyć kartotekę Słownika podlaskiego, która wraz z innymi materiałami znajduje się obecnie w posiadaniu jego spadkobierców w Krakowie.

Stanowiąca już zbiór zamknięty Kartoteka Wolffa, jak również pliki cyfrowe będące wynikiem prowadzonych współcześnie przez członków Zespołu kwerend źródłowych, stanowią podstawę do przygotowywania Słownika historyczno-geograficznego Mazowsza w średniowieczu oraz Słownika historyczno-geograficznego województwa podlaskiego w średniowieczu. Należy wspomnieć o nowych możliwościach, jakie pojawiły się po uzyskaniu dostępu do archiwów i bibliotek wschodnich, pozwalające znacznie rozszerzyć zakres kwerend i źródeł wykorzystanych przy pracach nad Słownikami Mazowsza i Podlasia.

Słownik Mazowsza ukazuje się w zeszytach poświęconych poszczególnym ziemiom woj. mazowieckiego: w 2013 i w 2017 r. opublikowano zeszyty obejmujące ziemię warszawską i ziemię liwską. W trakcie opracowywania jest pierwszy zeszyt poświęcony ziemi czerskiej woj. mazowieckiego.

W 2015 r. wznowiono, po ponad trzydziestoletniej przerwie, prace nad Słownikiem podlaskim. Zmieniono nieco pierwotną koncepcję prof. Wiśniewskiego, która obejmowała nie tylko historyczne województwo podlaskie, ale również leżące w obecnych granicach Polski części województw brzeskolitewskiego, trockiego, a nawet nowogródzkiego. Obecnie zdecydowano się na dostosowanie Słownika do granic przedrozbiorowego województwa podlaskiego. Jako zakres chronologiczny badań przyjęto 1569 r. Wpływ na to miał: stan zachowania bazy źródłowej,  późniejsza w stosunku do innych regionów Polski  kolonizacji tego terenu, jak i fakt, że w połowie XVI w. prowadzono na Podlasiu pomiarę włóczną i dopiero po niej nastąpiła wyraźna stabilizacja sieci osadniczej. W pracach słownikowych zrezygnowano z podziału na poszczególne ziemie, traktując województwo podlaskie jako całość. W trakcie opracowania jest obecnie pierwszy zeszyt Słownika obejmujący litery A–B.

W ramach zainteresowania historią Mazowsza i Podlasia, członkowie zespołu zajmują się nią również w swoich pracach indywidualnych. Dr Anna Salina przygotowuje edycje krytyczne źródeł mazowieckich, m.in. z zasobu płockich i warszawskich archiwów kościelnych czy Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie.  We współpracy z mgr Ingą Stembrowicz wydała ostatnio tom metryki mazowieckiej z zapiskami z lat 1471–1526 (Metryka Koronna nr 8. Liber intitulatus: Varsavia Boleslai, Conradi, Janussii et Annae ducum Masoviae ab anno 1471 usque ad 1526). Z kolei we współpracy z Archiwum Diecezjalnym w Płocku dokonała identyfikacji rękopisu rewindykowanego w 2015 r. z Niemiec, odkrywając, że stanowi on pozostałość księgi zawierającej najstarszy polski kopiariusz (sygn. H 31).

Zainteresowania badawcze dr Marty Piber-Zbieranowskiej dotyczą zwłaszcza ostatniego ćwierćwiecza niezależności politycznej Księstwa Mazowieckiego, a w szczególności rządów regencyjnych księżnej Anny Radziwiłłówny, która, po śmierci swego męża ks. Konrada III, sprawowała w latach 1503–1518 władzę w imieniu swych małoletnich synów – Stanisława i Janusza. Temu zagadnieniu poświęcona jest jej dysertacja doktorka obroniona w październiku 2020 r.

Dr Tomasz Jaszczołt zajmuje się badaniem stosunków własnościowych i osadnictwa na terenie województwa podlaskiego oraz wschodniego Mazowsza i zachodnich terenów Wielkiego Księstwa Litewskiego w XV–XVII w. Bada także rozwój i formowanie się sieci parafialnej Kościoła rzymsko-katolickiego na terenie Podlasia w tym okresie. Współuczestniczył również w opracowaniu spisów duchowieństwa rzymsko-katolickiego Wielkiego Księstwa Litewskiego z XIV–XVI w. (do których obecnie przygotowany został suplement). Opracował szereg artykułów nt. genealogii rodzin szlacheckich z terenu województwa podlaskiego i ziem wschodniego Mazowsza. W kręgu jego zainteresowań znajduje się także funkcjonowanie sądów szlacheckich i stosowanie prawa polskiego na terenie Podlasia do Unii Lubelskiej. Ponadto przygotowuje uaktualniony spis urzędników podlaskich do 1569 r., który ma objąć także urzędy występujące na Podlasiu do tego roku, a pominięte w spisach wydanych drukiem. Uczestniczy także w projekcie wydawania kolejnych tomów spisów urzędników Wielkiego Księstwa Litewskiego ze szczególnym uwzględnieniem XV i XVI w.

Dr Andrzej Buczyło zajmuje się historią Podlasia i ziemi brzeskiej od XV do XVIII w. Bada również kształtowanie się sieci parafialnej Kościołów wschodnich (prawosławnego i unickiego) na wspomnianym obszarze. W kręgu jego zainteresowań znajdują się także geografia historyczna, dzieje klasztorów do XIX w. oraz szeroko pojęte nauki pomocnicze historii.

Mgr Michał Zbieranowski w latach 1991–2014 był pracownikiem Pracowni Atlasu Historycznego IH PAN. Jego zainteresowania badawcze obejmują okres późnego średniowiecza i wczesnej epoki nowożytnej, historię osadnictwa, społeczną, w szczególności dzieje Mazowsza i Warszawy, rodu Ciołków (głównie gałęzi z Żelechowa), siedzib rycerskich na pograniczu Mazowsza i ziemi stężyckiej; ponadto dzieje imigracji szkockiej w Polsce nowożytnej na terenach Mazowsza i Podlasia.

Zainteresowania naukowe dr. Michała Sierby koncentrują się wokół historii Podlasia w XV–XVIII w., dziejów społeczno-gospodarczych i osadnictwa tych terenów, królewszczyzn podlaskich, historii miast i miasteczek w epoce nowożytnej, powinności ludności miejskiej, epidemii chorób zakaźnych do końca XVIII w. Specjalizuje się również w wydawaniu źródeł historycznych z epoki nowożytnej.

Dr Emil Kalinowski zajmuje się historią Podlasia i wschodniego Mazowsza w późnym średniowieczu i epoce wczesnonowożytnej, zwłaszcza w XVI i XVII w. Jego zainteresowania badawcze koncentrują się wokół dziejów szlachty i osadnictwa szlacheckiego na pograniczu mazowiecko-podlaskim, jej genealogii i kultury politycznej, a także geografii historycznej, historii regionalnej i mikrohistorii.

Dotychczas opublikowane zeszyty Słownika historyczno-geograficznego Mazowsza w średniowieczu:

  • Słownik historyczno-geograficzny ziemi wyszogrodzkiej w średniowieczu, oprac. A. Wolff i A. Borkiewicz-Celińska, pod red. J. Wiśniewskiego i [następnie] A. Gąsiorowskiego, Wrocław 1971.
  • Słownik historyczno-geograficzny województwa płockiego w średniowieczu, oprac. A. Borkiewicz-Celińska, pod red. J. Wiśniewskiego i [następnie] A. Gąsiorowskiego, Wrocław 1980–1981, Warszawa 1998–2000.
  • Słownik historyczno-geograficzny ziemi warszawskiej w średniowieczu, oprac. A. Wolff, K. Pacuski, do druku podały M. Piber-Zbieranowska, A. Salina, pod redakcją T. Jurka, Warszawa 2013.

Tomy te dostępne są również w wersji elektronicznej na stronie: http://www.slownik.ihpan.edu.pl/index.php.

  • Słownik historyczno-geograficzny ziemi liwskiej w średniowieczu, oprac. M. Piber-Zbieranowska, A. Salina, przy współpracy E. Kowalczyk-Heyman, pod red. T. Jurka, Warszawa 2017.
  • Słownik historyczno-geograficzny ziemi czerskiej w średniowieczu, z. 1: A-Cychry, oprac. Marta Piber-Zbieranowska i Anna Salina, przy współpracy archeologicznej Magdaleny Bis i Wojciecha Bisa, Warszawa 2021.
  • Słownik historyczno-geograficzny województwa podlaskiego w średniowieczu, z. 1: A-Bojanka, oprac. Andrzej Buczyło i Tomasz Jaszczołt, przy współpracy archeologicznej Magdaleny Bis i Wojciecha Bisa, Warszawa 2021.

Z zasobów Kartoteki Wolffa można korzystać na miejscu (IH PAN, pok. 16) jedynie po wcześniejszym umówieniu się – telefonicznie (22 831 63 38) lub mailowo slownik_maz@ihpan.edu.pl